فلج ارب (Erb-Duchenne Paralysis)، عارضه‌ای است که در نتیجه آسیب به شبکه عصبی بازویی در هنگام تولد رخ می‌دهد. این آسیب معمولاً به دلیل کشش بیش از حد گردن نوزاد در حین زایمان سخت، به ویژه در نوزادانی با وزن بالا یا وضعیتی خاص در رحم، ایجاد می‌شود. در این شرایط، اعصاب مسئول کنترل حرکت و حس در بازو و دست آسیب دیده و منجر به ضعف عضلانی و محدودیت حرکتی می‌شود. خوشبختانه، با مداخلات درمانی مناسب، بسیاری از نوزادان مبتلا به فلج ارب بهبود قابل توجهی را تجربه می‌کنند. در ادامه این مقاله بیشتر با فلج ارب در نوزادان آشنا میشویم.
فلج ارب چیست؟
فلج ارب، یک عارضه عصبی است که معمولاً به دلیل کشیدگی یا پارگی اعصاب فوقانی شبکه بازویی در حین زایمان دشوار ایجاد می‌شود. شبکه بازویی مجموعه‌ای از اعصاب است که از ستون فقرات به سمت شانه‌ها، بازوها و دست‌ها کشیده شده و عملکرد حرکتی و حسی این اندام‌ها را تنظیم می‌کند. آسیب به این اعصاب می‌تواند منجر به ضعف یا از دست دادن کامل عملکرد عضلانی در شانه و بازو شود. این آسیب‌دیدگی ممکن است موقتی یا دائمی باشد و بسته به شدت آن، کودکان مبتلا ممکن است دچار محدودیت‌های حرکتی و تأخیر در رشد شوند. علائم فلج ارب معمولاً بلافاصله پس از تولد قابل مشاهده است، اما ارزیابی دقیق شدت آسیب و تشخیص بهبودی یا ناتوانی دائمی، اغلب تا سه تا شش ماهگی کودک مشخص نمی‌شود. این عارضه تنها به نوزادان محدود نمی‌شود و در بزرگسالان نیز می‌تواند به دلیل ضربه‌های شدید مانند تصادف یا دررفتگی شانه بروز کند.
چه نوع آسیب هایی در فلج ارب رایج است؟
چهار نوع آسیب شبکه بازویی وجود دارد:
- آولژن: جدی‌ترین نوع آسیب است که در آن عصب به‌طور کامل از ستون فقرات جدا می‌شود. این نوع آسیب اغلب بهبود نمی‌یابد و می‌تواند منجر به فلج دائمی شود.
- پارگی: در این حالت، عصب پاره می‌شود اما ارتباط آن با ستون فقرات حفظ می‌شود. این نوع آسیب ممکن است از طریق جراحی قابل ترمیم باشد.
- نوروما: پس از پارگی عصب و بهبود آن، ممکن است بافت اسکار در محل آسیب ایجاد شود. این بافت اسکار به عصب فشار وارد کرده و جلوی انتقال سیگنال‌های عصبی به عضلات را می‌گیرد که می‌تواند باعث ضعف مداوم عضلانی شود.
- نوراپراکسی: شایع‌ترین نوع آسیب است که در آن عصب تنها کشیده می‌شود اما پاره نمی‌شود. این نوع آسیب معمولاً موقتی است و در اکثر موارد طی چند هفته تا چند ماه بهبود می‌یابد.
هر یک از این آسیب‌ها بسته به شدت و محل آن، اثرات متفاوتی بر عملکرد عصبی و حرکتی فرد خواهند داشت.
علائم فلج ارب
علائم فلج ارب بسته به شدت و نوع آسیب عصبی متفاوت است و می‌تواند از ضعف جزئی تا فلج کامل اندام‌های فوقانی را شامل شود. این علائم ممکن است از دست دادن قدرت حرکتی و حسی در بازو و دست آسیب‌دیده تا مشکلاتی در رشد عضلات و اعصاب را در بر گیرد. شایع‌ترین علائم فلج ارب عبارتند از:
- دست به صورت آویزان در کنار بدن قرار دارد و به سمت داخل چرخیده است.
- قدرت گرفتن اجسام در دست آسیب‌دیده ضعیف است.
- اختلال در گردش خون، رشد عضلات و رشد عصبی.
- محدودیت حرکت در شانه، آرنج، ساعد، مچ و انگشتان دست.
- احساس بی‌حسی یا گزگز در بازو و دست.
- ضعف یا فلج جزئی یا کامل دست.
- ضعف عمومی در یک طرف بدن.
علت فلج ارب در نوزادان
دلایل بروز فلج ارب در نوزادان به عوامل متعددی مرتبط است که عمدتاً به آسیب عصبی در هنگام زایمان بازمی‌گردد. در این میان، سه عامل اصلی نقش مهمی ایفا می‌کنند:
- عدم تناسب سر و لگن: یکی از دلایل شایع فلج ارب، کشش بیش از حد سر و شانه‌های نوزاد در زمان زایمان است. در صورتی که اندازه سر نوزاد نسبت به لگن مادر بزرگ‌تر باشد یا لگن مادر کوچک و با شکل غیرعادی باشد، این عدم تناسب باعث افزایش فشار بر اعصاب شبکه بازویی شده و منجر به فلج ارب می‌شود.
- دیستوشی شانه: این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که شانه‌های نوزاد در هنگام زایمان پشت استخوان لگن مادر گیر می‌کنند و خروج سر نوزاد به تأخیر می‌افتد. در این حالت، فشار زیادی به اعصاب بازویی نوزاد وارد شده و خطر آسیب به این اعصاب و بروز فلج ارب افزایش می‌یابد.
- زایمان بریچ: در زایمان طبیعی معمولاً سر نوزاد ابتدا خارج می‌شود، اما در زایمان بریچ که نوزاد با پا یا باسن از رحم خارج می‌شود، احتمال فشار بر بازوهای نوزاد افزایش می‌یابد و این فشار می‌تواند به آسیب عصبی و فلج ارب منجر شود.
علاوه بر این عوامل اصلی، عوامل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند خطر فلج ارب را افزایش دهند:
- زایمان طولانی
- وزن بالای نوزاد
- شکل غیرعادی یا کوچک بودن لگن مادر
- دیابت مادر
- استفاده از ابزارهای کمکی زایمان( ابزارهایی مانند فورسپس یا وکیوم برای کمک به زایمان می‌تواند فشار مضاعفی بر اعصاب بازویی نوزاد وارد کند.)
در برخی موارد، ممکن است در حین زایمان، پزشک مجبور شود سر نوزاد را به یک طرف بچرخاند تا شانه‌ها راحت‌تر خارج شوند، که این کار نیز می‌تواند به اعصاب شبکه بازویی آسیب بزند. همچنین، وضعیت نوزاد در رحم در دوران بارداری نیز ممکن است باعث فشار به اعصاب بازویی و در نتیجه فلج ارب شود.
چه چیزی باعث فلج ارب (آسیب های شبکه بازویی) در بزرگسالان می شود؟
فلج ارب یا آسیب‌های شبکه بازویی در بزرگسالان معمولاً ناشی از حوادثی است که منجر به کشیدگی یا پارگی اعصاب این ناحیه می‌شوند. شایع‌ترین علت فلج ارب در بزرگسالان تصادفات رانندگی است. علاوه بر این، عوامل دیگری نیز می‌توانند باعث بروز این آسیب شوند، از جمله جراحات ناشی از اصابت گلوله یا چاقو، حوادث صنعتی، ورزش‌های تماسی مانند فوتبال، عوارض ناشی از جراحی و همچنین تومورها. این نوع آسیب‌ها اغلب در مردان بیشتر رخ می‌دهند و معمولاً با شدت بالایی همراه هستند که نیاز به درمان‌های تخصصی دارند.
انواع فلج ارب بر اساس شدت
فلج ارب بر اساس شدت آسیب به شبکه عصبی به چهار نوع اصلی تقسیم می‌شود. تشخیص دقیق نوع آسیب به شبکه عصبی برای پیش‌بینی روند درمان و برنامه‌ریزی مراقبت‌های لازم اهمیت بالایی دارد. این چهار نوع آسیب به ترتیب زیر هستند:
- نوروپراکسی (Neuropraxia): این نوع، شایع‌ترین شکل فلج ارب است که در آن اعصاب به دلیل کشیدگی آسیب می‌بینند اما پاره نمی‌شوند. نوروپراکسی معمولاً باعث ایجاد حس سوزش یا گزگز می‌شود و خوشبختانه در بیشتر موارد به صورت خودبهخود در مدت زمان سه ماه یا کمتر بهبود می‌یابد.
- نوروم (Neuroma): در این نوع آسیب، عصب پس از کشیدگی به‌خوبی ترمیم نمی‌شود و به جای آن بافت اسکار تشکیل می‌شود. این بافت اسکار بر اعصاب سالم فشار وارد کرده و روند ارسال پیام‌های عصبی را مختل می‌کند. اکثر کودکانی که به نوروم مبتلا هستند، به طور کامل بهبود نمی‌یابند و ممکن است با مشکلات حرکتی یا حسی مواجه شوند.
- پارگی (Rupture): این نوع آسیب زمانی رخ می‌دهد که عصب به طور کامل پاره شود. پارگی عصب به‌خودی‌خود ترمیم نمی‌شود و برای بازیابی عملکرد عصبی نیاز به جراحی پیوند عصب وجود دارد تا اعصاب پاره‌شده دوباره به هم متصل شوند.
- آوالسیون (Avulsion): شدیدترین نوع آسیب شبکه بازویی، آوالسیون است. در این حالت، ریشه‌های عصبی به طور کامل از نخاع جدا می‌شوند. این آسیب باعث ضعف شدید یا حتی از دست دادن کامل حرکت در اندام تحت تاثیر قرار گرفته می‌شود. جراحی‌های پیشرفته برای ترمیم این نوع آسیب انجام می‌گیرد، اما به دلیل شدت آن، بهبودی کامل نادر است.
تشخیص فلج ارب
تشخیص دقیق فلج ارب، گام نخست در مسیر درمان موثر و بهبودی بیمار است. برای این منظور، متخصصان از ترکیبی از روش‌های تشخیصی بهره می‌گیرند که هر یک اطلاعات ارزشمندی را در خصوص ماهیت و شدت آسیب ارائه می‌دهند.
- معاینه فیزیکی جامع: بهترین متخصص ارتوپد کودکان به بررسی علائم بالینی مانند ضعف عضلانی، محدودیت حرکتی و کاهش حس در اندام فوقانی می‌پردازد. این معاینه، سرنخ‌های اولیه را در مورد محل و شدت آسیب عصبی فراهم می‌کند.
- الکترومیوگرافی (EMG) و مطالعات هدایت عصبی: این روش‌های تشخیصی، فعالیت الکتریکی عضلات و اعصاب را اندازه‌گیری می‌کنند. با استفاده از EMG، پزشک می‌تواند وجود آسیب عصبی، شدت آن و نوع آسیب (مانند آسیب نورونی یا عضلانی) را تعیین کند. مطالعات هدایت عصبی نیز به ارزیابی سرعت هدایت سیگنال‌های عصبی کمک می‌کند و می‌تواند در تشخیص آسیب‌های محیطی عصب مفید باشد.
- تصویربرداری پزشکی: روش‌های تصویربرداری مانند MRI و CT اسکن، تصاویری دقیق از ساختارهای داخلی بدن ارائه می‌دهند و به پزشک امکان می‌دهند تا هرگونه آسیب به بافت‌های نرم، استخوان‌ها و مفاصل را شناسایی کند. این روش‌ها همچنین به ارزیابی وضعیت ستون فقرات گردنی که می‌تواند در بروز فلج ارب نقش داشته باشد، کمک می‌کنند.
- سونوگرافی: این روش غیرتهاجمی، تصاویری از ساختارهای داخلی بدن به ویژه بافت‌های نرم را ارائه می‌دهد. سونوگرافی می‌تواند برای ارزیابی آسیب‌های عضلانی و تاندون‌ها و همچنین برای هدایت سوزن در برخی از روش‌های درمانی استفاده شود.
درمان فلج ارب
آغاز درمان در چهار هفته اول پس از تولد بسیار مهم است. هرچه درمان زودتر شروع شود، احتمال بهبود کامل بیشتر خواهد بود. در اکثر موارد، نوزادان تا سن 12 ماهگی بهبود قابل توجهی را تجربه می‌کنند. با توجه به شدت آسیب، انتخاب نوع درمان مناسب توسط تیم پزشکی و همکاری والدین نقش کلیدی در روند بهبودی نوزاد دارد. در ادامه، انواع روش‌های درمانی فلج ارب به تفصیل بررسی شده است.
1. فیزیوتراپی
فیزیوتراپی اولین و مهم‌ترین روش درمانی برای اکثر موارد خفیف فلج ارب است. این روش به ترمیم دامنه حرکتی، تقویت عضلات، و بهبود حس‌های از دست رفته در اندام کمک می‌کند. برنامه‌های فیزیوتراپی شامل تمرینات زیر می‌باشند:
- تمرینات دامنه حرکتی: بهبود کنترل عضلات بازو و شانه و افزایش دامنه حرکت آن‌ها.
- تمرینات حسی: تحریک حس‌های از دست رفته و بازگرداندن احساس طبیعی.
- تمرینات قدرتی: تقویت عضلات ضعیف و افزایش توانایی در حرکت‌های روزمره.
- کشش عضلات: کاهش سفتی و بهبود انعطاف‌پذیری مفاصل.
پزشکان ممکن است آب‌درمانی را نیز به عنوان بخشی از برنامه فیزیوتراپی توصیه کنند که با کاهش فشار بر بدن کودک، به حرکت آسان‌تر اندام‌ها کمک می‌کند.
2. کاردرمانی
کاردرمانی برای کمک به کودک در انجام فعالیت‌های روزانه مانند گرفتن اشیاء و بهبود توانایی‌های حرکتی استفاده می‌شود. این روش تمریناتی برای تقویت مهارت‌های حرکتی دقیق و بهبود توانایی کنترل دست و انگشتان دارد. هدف اصلی، افزایش استقلال کودک در انجام وظایف روزانه است.
3. جراحی
جراحی زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که آسیب‌های عصبی شدیدتر باشند و فیزیوتراپی به تنهایی موثر نباشد. انواع جراحی‌های معمول در درمان فلج ارب عبارتند از:
- پیوند عصب: در مواردی که عصب پاره شده است، پیوند عصب از بخش دیگری از بدن انجام می‌شود تا اعصاب آسیب‌دیده دوباره به هم متصل شوند.
- انتقال تاندون: جابه‌جایی تاندون‌ها از بخش سالم بدن به ناحیه آسیب‌دیده برای بازگرداندن عملکرد حرکتی.
- کاهش فشار عصبی: برخی جراحی‌ها برای کاهش فشار بر اعصاب آسیب‌دیده انجام می‌شوند تا فرصت بهبود طبیعی به اعصاب داده شود.
نتایج جراحی‌ها معمولاً مثبت هستند و در بسیاری از موارد، علائم فلج ارب را بهبود می‌بخشند.
4. تحریک الکتریکی عصبی عضلانی
این روش، با استفاده از جریان الکتریکی، عضلات بازوی آسیب‌دیده را تحریک کرده و به تقویت عضلات و بهبود جریان خون کمک می‌کند. این روش به ویژه در جلوگیری از ضعف عضلات و بهبود عملکرد آن‌ها موثر است.
5. بوتاکس درمانی
تزریق بوتاکس می‌تواند به بهبود انعطاف‌پذیری عضلات شانه و کاهش فشار بر عضلات سالم کمک کند. این روش با فلج موقت عضلات فعال، به عضلات ضعیف فرصت بهبود می‌دهد و از آسیب‌های بیشتر جلوگیری می‌کند.
7. بهبودی بدون درمان
در برخی موارد خفیف، فلج ارب به‌صورت خودبهخود بهبود می‌یابد. در این موارد، نوزاد به چندین ماه زمان نیاز دارد تا اعصاب به تدریج ترمیم شوند. استفاده متعادل از بازوی آسیب‌دیده به تسریع بهبودی کمک می‌کند.
