زانوی ضربدری، وضعیتی است که در آن زانوها به سمت داخل خم می‌شوند و هنگام ایستادن، مچ پاها از هم فاصله می‌گیرند. این حالت معمولاً در کودکان دیده میشود و اغلب با رشد کودک بهبود می‌یابد. با این حال، در برخی موارد، این وضعیت می‌تواند در بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند و نیاز به درمان داشته باشد. در این مقاله، به بررسی علل، علائم و روش‌های تشخیص زانوی ضربدری می‌پردازیم.
زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری (Genu Valgum) نوعی ناهنجاری اسکلتی است که در آن، زانوها به سمت داخل متمایل شده و در حالت ایستاده به یکدیگر نزدیک می‌شوند، در حالی که مچ پاها از هم فاصله می‌گیرند. در حالت طبیعی، هنگام ایستادن، زانوها، مچ پاها و لگن در یک راستا قرار دارند و خط فرضی عمودی که از لگن به پا رسم میشود، از وسط زانو عبور می‌کند. در زانوی ضربدری، این خط از قسمت خارجی زانو عبور می‌کند.
این عارضه در کودکان خردسال (به ویژه ۳ تا ۶ سال) شایع است و در بسیاری از موارد با رشد کودک و بدون نیاز به مداخله، به طور خود به خود بهبود می‌یابد. با این حال، در برخی موارد، این ناهنجاری در سنین بالاتر نیز مشاهده شده و یا در کودکی تشدید میشود که در این صورت نیازمند بررسی و درمان توسط بهترین متخصص ارتوپدی است.
علائم زانوی ضربدری در کودکان و بزرگسالان
زانوی ضربدری با نشانه‌های بارزی مانند نزدیک شدن زانوها به هم و ایجاد فاصله میان مچ پاها مشخص میشود. این اختلال اغلب موجب تغییر در الگوی راه رفتن، درد در نواحی زانو، لگن یا مچ پا، و نارضایتی از ظاهر پاها میشود. در برخی موارد، این عارضه با علائم پیشرفته‌تری مانند بی‌ثباتی زانو، کاهش دامنه حرکتی در لگن، یا آرتروز زودرس در کودکی و نوجوانی همراه است. علائم رایج شامل موارد زیر است:
- درد در زانو، لگن یا مچ پا
- سفتی و التهاب مفاصل
- خستگی زودهنگام حین راه رفتن یا دویدن
- کاهش ارتفاع اندام‌های تحتانی و کوتاهی قد
- تغییر الگوی راه رفتن و ساییدگی غیرطبیعی داخلی کفش‌ها
- تجمع مایع در زانو و لنگیدن پا حین حرکت
- نشستن W یا قورباغه ای کودک
در بزرگسالانی که زانوی ضربدری از کودکی باقی مانده، فشار اضافی به مفصل زانو و رباط‌های جانبی می‌تواند منجر به درد مزمن، بی‌ثباتی زانو و آرتروز شود. در صورت مشاهده علائمی مانند فاصله بیش از ۱۰ سانتی‌متر بین مچ پاها، دشواری در ایستادن یا راه رفتن، و درد شدید، مراجعه به پزشک متخصص ضروری است. تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند از پیشرفت این عارضه جلوگیری کرده و کیفیت زندگی فرد را بهبود بخشد.
علت بروز زانوی ضربدری چیست؟
در بازه سنی ۳ تا ۵ سالگی، وجود درجاتی از زانوی ضربدری در کودکان طبیعی تلقی میشود. این وضعیت معمولاً تا سنین ۷ تا ۸ سالگی و حداکثر تا ۱۰ سالگی به طور خود به خود اصلاح میشود. دلیل این امر، توزیع طبیعی وزن کودک در این دوره رشدی است که به طور موقت به قسمت خارجی مفصل زانو فشار وارد می‌کند.
در صورتی که زانوی ضربدری پس از سن ۱۰ سالگی همچنان وجود داشته باشد یا در سنین بالاتر بروز کند، باید به دنبال علل زمینه‌ای پاتولوژیک بود. این علل می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- راشیتیسم: این بیماری ناشی از کمبود ویتامین D، کلسیم یا فسفر است و منجر به نرم شدن استخوان‌ها و تغییر شکل آن‌ها، از جمله زانوها، میشود. شکل‌پذیری نامناسب استخوان‌ها در اثر بیماری راشیتیسم یکی از عوامل مهم ایجاد زانوی ضربدری است.
- اختلالات رشد صفحات رشد: صفحات رشد، نواحی غضروفی در انتهای استخوان‌ها هستند که مسئول رشد طولی استخوان می‌باشند. آسیب یا رشد نامتقارن این صفحات می‌تواند منجر به ناهنجاری‌های اسکلتی از جمله زانوی ضربدری شود.
- سوءتغذیه: کمبود مواد مغذی ضروری در دوران کودکی، به ویژه در سنین ۴ و ۵ سالگی، می‌تواند بر رشد استخوان‌ها و مفاصل تأثیر منفی گذاشته و زمینه را برای بروز زانوی ضربدری فراهم کند.
- راه افتادن زودرس کودک: شروع زود هنگام راه رفتن در کودکانی که سیستم اسکلتی آن‌ها هنوز به طور کامل تکامل نیافته است، می‌تواند فشار بیش از حدی به زانوها وارد کرده و منجر به تغییر شکل آن‌ها شود.
- چاقی و اضافه وزن: تاثیر اضافه وزن کودک بر استخوان‌ها و مفاصل زانو زیاد است و می‌تواند هم در ایجاد زانوی ضربدری نقش داشته باشد و هم وضعیت آن را تشدید کند. چاقی شدید ران‌ها نیز به همین ترتیب می‌تواند مؤثر باشد.
- آسیب‌های فیزیکی: ضربه مستقیم به زانو، شکستگی‌های اطراف زانو که به درستی جوش نخورده‌اند، و آسیب به رباط‌ها و منیسک‌های زانو می‌توانند باعث تغییر شکل مفصل و بروز زانوی ضربدری شوند.
- صافی کف پا: صافی کف پا می‌تواند باعث تغییر در نحوه توزیع وزن بدن و فشار بر مفاصل اندام تحتانی، از جمله زانوها، شده و به ایجاد زانوی ضربدری کمک کند.
- نشستن به شکل W (قورباغه‌ای): این نوع نشستن می‌تواند فشار غیرطبیعی بر مفاصل ران و زانو وارد کرده و در طولانی مدت باعث بروز ناهنجاری‌های اسکلتی از جمله زانوی ضربدری شود.
- عوامل ژنتیکی و مادرزادی: استعداد ژنتیکی و برخی بیماری‌های مادرزادی می‌توانند در بروز زانوی ضربدری نقش داشته باشند.
- بیماری‌های مفصلی: آرتروز زانو می‌تواند هم علت و هم معلول زانوی ضربدری باشد. به این معنی که هم می‌تواند در اثر وجود زانوی ضربدری ایجاد شود و هم خود باعث تشدید یا ایجاد آن شود. سایر بیماری‌های مفصلی مانند آرتریت روماتوئید نیز می‌توانند در بروز این عارضه مؤثر باشند.
- عفونت استخوان (استئومیلیت): عفونت در استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث آسیب به بافت استخوانی و تغییر شکل مفصل شود.
- نارسایی کلیه: برخی بیماری‌های متابولیکی مرتبط با نارسایی کلیه می‌توانند بر سلامت استخوان‌ها تأثیر گذاشته و منجر به زانوی ضربدری شوند.
- تومورهای خوش‌خیم استخوان: وجود تومور در استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث تغییر شکل و ناهنجاری مفصل شود.
عوارض زانوی ضربدری
عوارض ناشی از زانوی ضربدری بسته به شدت و مدت‌زمان ابتلا متفاوت است. در برخی موارد، این ناهنجاری بدون عوارض جدی باقی می‌ماند، اما در افراد دیگر می‌تواند منجر به مشکلات بلندمدت شود. در ادامه به مهم‌ترین عوارض زانوی ضربدری اشاره شده است:
- : این عارضه می‌تواند باعث سفتی و خشکی مفاصل شود.
- فشار نامتوازن به مفاصل زانو اغلب منجر به درد مداوم میشود.
- ناپایداری ساختاری می‌تواند باعث دررفتگی کشکک شود.
- تغییر در تعادل و استحکام زانوها باعث اختلال در راه رفتن یا لنگیدن میشود.
- فشار نامناسب به مفاصل زانو ممکن است در سنین پایین منجر به آرتروز شود.
- این عارضه می‌تواند به کاهش طول اندام‌های تحتانی منجر شود.
- انحراف زانوها باعث تغییر فرم پاها میشود که ممکن است تأثیر منفی بر زیبایی ظاهری داشته باشد.
- فشار اضافی بر عضلات و رباط‌های مرتبط، درد در این نواحی را به همراه دارد.
روش‌های تشخیص زانوی ضربدری
تشخیص زانوی ضربدری توسط متخصص ارتوپدی با بررسی سابقه پزشکی و خانوادگی، معاینه فیزیکی پاها، و ارزیابی نحوه راه رفتن آغاز میشود. در موارد ضروری، تصویربرداری اشعه ایکس یا EOS در حالت ایستاده از باسن تا مچ پا انجام میشود تا علت و محل دقیق ناهنجاری مشخص شود.
در کودکان 2 تا 4 ساله که علائم خفیف دارند، معمولاً نیازی به آزمایش نیست، زیرا این ناهنجاری اغلب با رشد برطرف میشود. اما در صورت وجود علائمی مانند مشکل در صاف نگه‌داشتن پاها یا دشواری در راه رفتن، رادیوگرافی توصیه میشود.
برای تعیین شدت این عارضه، فاصله بین قوزک‌ها اندازه‌گیری میشود که شامل چهار نوع است: فاصله کمتر از 2.5 سانتی‌متر (نوع 1)، فاصله حدود 5 سانتی‌متر (نوع 2)، فاصله 5 تا 7.5 سانتی‌متر (نوع 3)، و بیش از 7.5 سانتی‌متر (نوع 4). این ارزیابی‌ها به پزشک کمک می‌کند تا شدت ناهنجاری را تعیین کرده و درمان مناسب را پیشنهاد دهد.
جمع بندی
زانوی ضربدری یک ناهنجاری شایع در کودکان 3 تا 5 سال است که اغلب به‌صورت خودبه‌خود برطرف میشود؛ اما در صورت تداوم تا سن 8 سالگی نیاز به درمان دارد. این عارضه می‌تواند با مشکلاتی مانند درد، تغییر در الگوی راه رفتن و اختلال در فعالیت‌های روزمره همراه باشد.
عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، راشیتیسم، آرتروز و اختلالات رشد استخوان‌ها در بروز این مشکل نقش دارند. تشخیص زودهنگام و مراجعه به پزشک متخصص ارتوپدی برای جلوگیری از عوارض جدی و استفاده از درمان‌های مناسب، از اهمیت بالایی برخوردار است.
